Šta je civilno društvo?
Civilno društvo je generički pojam za skup raznorodnih organizacija koje su različite od države i tržišno orijentisanih organizacija, a deluju u javnom interesu ili u partikularnom interesu svojih članova koji nije u suprotnosti sa javnim interesom.
Civilnim društvom se uobičajeno smatra prostor dobrovoljnog i autonomnog delovanja građana i privatno-pravnih lica, organizovanih radi ostvarivanja opštekorisnih (javnih) ciljeva i interesa, ili radi ostvarivanja zajedničkih (privatnih) ciljeva i interesa koji nisu izričito zabranjeni ustavom i zakonom. Organizacije civilnog društva su dobrovoljni oblici organizovanja građana koji nastaju privatnim ili pravnim dokumentom (ugovorom o osnivanju), čiji je cilj zaštita interesa određene grupe građana ili društva u celini i koje nisu deo strukture vlasti.
Organizacijama civilnog društva (u daljem tekstu: OCD) smatraju se udruženja, fondacije i poseban tip zadužbine osnovane radi ostvarivanja opštekorisnog cilja, saglasno propisima kojima se uređuje njihovo osnivanje i delovanje. Pojmovi: „civilno društvo”, „civilni sektor”, „OCD”, „nevladine organizacije” i „nevladin sektor” koriste se kao sinonimi.
Doprinos OCD demokratizaciji društva
Civilno društvo se danas smatra neophodnim sastavnim elementom svakog demokratskog poretka. Doprinos civilnog društva u očuvanju i jačanju demokratije, političke stabilnosti i ekonomske i socijalne kohezije, prepoznat je u svim modernim demokratskim društvima. Kada je reč o Republici Srbiji, ne postoji gotovo ni jedno područje društvenog delovanja u kojem civilno društvo nema aktivnu ulogu, a najveći uticaj ostvaruje u doprinosu razvoja demokratije, lokalne zajednice, socijalne politike, zaštiti životne sredine, smanjenju nezaposlenosti, smanjenju siromaštva i socijalnoj inkluziji, održivom razvoju, zaštiti prava manjina, pomoći izbeglicama iz bivših Republika SFRJ, interno raseljenim licima sa Kosova i Metohije, povratnicima po Sporazumu o readmisiji, tražiocima azila, migrantima u neregularnom statusu i licima kojima je odobrena međunarodna zaštita, razvoju rodne ravnopravnosti, reformi javne uprave, borbi protiv korupcije, obrazovanju i istraživanju, evro-integracijama, filantropiji, promociji volontiranja, socijalnom preduzetništvu, medijskom opismenjavanju građana i građanki, regionalnom razvoju, klimatskim promenama i drugim oblastima.
Za ostvarenje opštih interesa, ciljeva i vrednosti civilno društvo u prvom redu koristi načela i mehanizme participativne demokratije, u partnerskom, institucionalno i normativno uređenom odnosu sa organima javne vlasti na nacionalnom, pokrajinskom, a posebno na lokalnom nivou. Koristeći mehanizme participativne demokratije građani kao pojedinci ili organizovani u okviru organizacije civilnog društva imaju mogućnost da utiču na procese donošenja odluka i učestvuju u društveno-političkom životu, ne samo u vreme izbora, već uvek kada smatraju da je to potrebno. Pored toga, učešćem građana i organizacija civilnog društva u procesima kreiranja i sprovođenja javnih politika povećava se kako njihov kvalitet tako i pozitivni efekti primene. Civilno društvo doprinosi svakom od ključnih elemenata dobrog upravljanja: transparentnosti, participaciji, odnosno učešću građana, responzivnosti odnosno odgovora na potrebe građana, delotvornosti, jednakosti, odgovornosti i vladavini prava. Demokratija podrazumeva suverenost naroda, odnosno građana, a ostvaruje se ili preko slobodno izabranih predstavnika (predstavnička demokratija) ili neposrednim učešćem građana u odlučivanju (neposredna, participativna demokratija), gde organizacije civilnog društva imaju značajnu ulogu, zalažući se za bolje ostvarivanje prava građana i bolje zadovoljavanje njihovih potreba.
Formalno pravni okvir za delovanje OCD
Republika Srbija je ratifikovala niz međunarodnih normativnih instrumenata od značaja za civilno društvo uključujući Međunarodni pakt o građanskim i političkim pravima sa pripadajućim protokolima („Službeni list SFRJ”, broj 7/71 i „Službeni glasnik RS – Međunarodni ugovori”, broj 4/01), Konvenciju o dostupnosti informacija, učešću javnosti u donošenju odluka i pravu na pravnu zaštitu u pitanjima životne sredine Ujedinjenih nacija („Službeni glasnik RS – Međunarodni ugovori”, broj 38/09), Konvenciju za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda Saveta Evrope sa pratećim protokolima („Službeni list SCG – Međunarodni ugovori”, br. 99/03, 5/05 i 7/05 i „Službeni glasnik RS – Međunarodni ugovori”, br. 12/10, 10/15 i 8/21), Evropsku povelju o lokalnoj samoupravi iz 1985. godine („Službeni glasnik RS – Međunarodni ugovori”, broj 70/07) i Dodatni protokol Evropskoj povelji o lokalnoj samoupravi o pravu da se učestvuje u poslovima lokalnih vlasti („Službeni glasnik RS – Međunarodni ugovori”, broj 8/18).
Najvažniji međunarodni standardi za organizacije civilnog društva u državama članicama Saveta Evrope su Preporuka Komiteta ministara Saveta Evrope državama članicama o pravnom statusu nevladinih organizacija u Evropi iz 2007. godine1 (Preporuka Saveta Evrope) i Zajedničke smernice Venecijanske komisije i OEBS/ODIHR o slobodi udruživanja.
Zakon o udruženjima („Službeni glasnik RS”, br. 51/09 i 99/11 – dr. zakon i 44/18 – dr. zakon) i Zakon o zadužbinama i fondacijama („Službeni glasnik RS”, br. 88/10, 99/11 – dr. zakon i 44/18 – dr. zakon) čine pravni okvir za delovanje OCD, koji je u velikoj meri usaglašen sa Preporukom Saveta Evrope, koja predstavlja kamen temeljac funkcionisanja organizacija civilnog društva na evropskom prostoru. Prema Kodeksu dobre prakse za učešće građana u procesu donošenja odluka Saveta Evrope (2009), kojim je dodatno razrađena Preporuka Saveta Evrope, podsticajno okruženje za razvoj civilnog društva uključuje vladavinu prava, pridržavanje osnovnih demokratskih principa, političku volju, povoljno zakonodavstvo, jasne procedure, dugoročnu podršku i resurse za održivo civilno društvo, te zajednički prostor za dijalog i saradnju. Principi na kojima treba da počiva partnerski odnos vlasti i organizacija civilnog društva su participacija, poverenje, odgovornost, transparentnost i nezavisnost. Pored toga, Kodeks dobre prakse razrađuje i konkretne korake u procesu donošenja političkih odluka – postavljanje programa rada, izrada nacrta, odluka, implementacija, monitoring i preformulisanje, kao i nivoe učešća, koji se kreću od nižih ka višim oblicima saradnje. To su informacija, konsultacija, aktivno učešće/dijalog i partnerstvo.
Primena standarda postavljenih u navedenim dokumentima prati se od strane ekspertskog tela Saveta Evrope (Expert Council on NGO Law). Ekspertski savet za pravo nevladinih organizacija, osnovan je 2008. godine kao vid podrške implementaciji Evropske konvencije o ljudskim pravima, Preporuke Saveta Evrope i Kodeksa dobre prakse, u cilju stvaranja i unapređivanja podsticajnog okruženja za razvoj civilnog društva. Važno je istaći da Kodeks predviđa političke posledice u slučaju da se isti ne primenjuje, ili se ne primenjuje na propisan način, te bi država Srbija kao članica Saveta Evrope trebalo da se striktno pridržava ovih dokumenata.
Podsticajno okruženje za razvoj civilnog društva?
Podsticajnim okruženjem za razvoj civilnog društva smatra se skup institucionalnih i normativnih mera, kao i afirmativnih praksi koje u svojoj ukupnosti omogućavaju i unapređuju slobodno i održivo delovanje organizacija civilnog društva u Republici Srbiji, u skladu sa najvišim međunarodnim standardima i praksama u ovoj oblasti.
Iz perspektive pristupanja Republike Srbije Evropskoj Uniji (EU) treba istaći da je sama Evropska Unija definisana Lisabonskim Ugovorom (na snazi od decembra 2009. godine) kao međunarodna organizacija koja funkcioniše na komplementarnim principima predstavničke i participativne demokratije. Naime, član 10. Lisabonskog ugovora EU propisuje da se Evropska Unija zasniva na predstavničkoj demokratiji sa poznatom ulogom koju imaju političke stranke, i sa druge strane, na participativnoj demokratiji i naglašenom ulogom civilnog društva, a sve u cilju donošenja odluka što je bliže moguće samim građanima. Članom 11. Lisabonskog ugovora, predviđa se da organi EU održavaju otvoren, transparentan i redovan dijalog sa predstavničkim udruženjima i civilnim društvom.
Postojanje podsticajnog okruženja za razvoj civilnog društva, u okviru koga je i partnerski odnos vlasti sa civilnim društvom, je politički kriterijum za članstvo u Evropskoj Uniji. Razvijen civilni sektor snažan je indikator demokratizacije društva u celini, i kao takav predstavlja jedan od ključnih pokazatelja vladavine prava, i samim tim je u direktnoj vezi sa ispunjavanjem političkih kriterijuma EU za pridruživanje.
U Izveštaju Evropske komisije o napretku Republike Srbije (progress report) za 2021. godinu konstatuje se, između ostalog, da nacionalna strategija podsticajnog okruženja još uvek nije usvojena, te da je potrebno uložiti napore kako bi se obezbedila „sistemska saradnja” između Vlade i civilnog društva, kao i da je potrebno na terenu uspostaviti povoljno okruženje za razvoj i finansiranje civilnog društva.
Vlada Republike Srbije deli i promoviše vrednosti na kojima počiva Evropska unija, prepoznaje značaj i ulogu civilnog društva u modernim demokratskim društvima i posvećena je unapređenju pravnog i institucionalnog okvira kao i demokratskih praksi za njegovo slobodno delovanje. Zadatak države je da obezbedi takvo okruženje koje omogućava organizacijama civilnog društva da deluju nezavisno i nesmetano od vlasti i da, pored postojećih, stvori dodatne mehanizme partnerske saradnje koji podstiču veće učešće civilnog društva u svim reformskim procesima.